Göbeklitepe yenileniyor. Şanlıurfa’da 12 bin yıllık geçmişiyle “tarihin sıfır noktası” olarak nitelendirilen antik kentte şu an yürüyüş yolları yeniden yapılıyor. Ayrıca UNESCO Dünya Mirası Listesi’nde yer alan antik kente karşılama merkezi ve otopark alanı da yapılacak. Tüm bu “yenilenme” sürecini antik kentin kazı başkanı Prof. Dr. Necmi Karul’a sorduk.
- Göbeklitepe’de nasıl yenilikler yapılıyor, neler yenileniyor?
Birçok yenilik var aslında, bunlardan biri koruyucu perdeler. Açılı gelen yağışlarda koruma çatısına rağmen içeriye yağmur girişleri oluyordu. Bunu gidermek için çatının batı kenarında olan perdeleri doğuya da ekledik. Motorlu bir sistem ve hava durumuna göre açıp kapatabiliyoruz. Böylelikle daha etkin bir koruma sağlandı. Ayrıca bugünlerde yürüme yollarını yeniliyoruz ve yeni bir karşılama merkezi inşa ediliyor. Önümüzdeki günlerde de höyük üzerindeki zeytin ağaçları taşınacak.
- Tarihi yerlere yeni yapıların ya da yolların eklenmesi her açıdan riskli ve kazı başkanının önderliğinde, denetiminde olmalı. Göbeklitepe’de süreç nasıl ilerliyor?
Çok ziyaretçi alan yerlerde mevcut altyapı hızla yıpranıyor ya da zamanla yetersiz kalıyor, ihtiyaçlar da değişiyor. “Taş Tepeler Projesi” ile başta Göbeklitepe olmak üzere Şanlıurfa’da önemli bir ziyaretçi artışı oldu, dolayısıyla baskı da arttı. Sorunlar oluşmadan tedbirler almak gerekiyor ve 2020 yılından bu yana kazı başkanı olarak önerdiğimiz çevre düzenleme projeleri var. Bunlar ya bizim gözlemlerimiz ya da müzenin, il kültür müdürlüğünün tespitleriyle şekilleniyor ve hazırlattığımız projeler koruma kurulunun onayına sunuluyor. Sonraki aşamaları bakanlığın farklı birimleri üstleniyor.
- Proje için nasıl bir çalışma yapıldı?
Var olan tesisler yakın gelecekte ihtiyacı karşılamayacaktı. Belirli dönemlerde uzun araç kuyrukları oluşuyor, lavabo ihtiyacı ilave tesislerle karşılanıyor. Mevcut yapılaşmayı genişletmemiz arkeolojik peyzaj açısından mümkün değildi, bu nedenle yeni karşılama merkezi için arkeolojik alanın 4 km uzağında, koruma bölgesinin sınırı seçildi. Görsel ya da arkeolojik anlamda olumsuz bir etkisi bulunmuyor. Eşitlikçi bir erişim için bisiklet, karavan ya da otobüs her türlü araca uygun büyük bir otoparkı var. İhtiyaç halinde genişleyebilmeleri için yapılar aralıklı konumlandırıldı.
ARAÇLA YAKLAŞMAK TEHLİKELİ
- Karşılama merkezleriyle ilgili tartışmalı örnekler de var, Göbeklitepe’de nasıl olacak?
Höyükten uzak olsa da peyzajı çok etkilemeyecek alçak yapılar düşünüldü. Tesis bünyesinde yereli de dahil edebileceğimiz satış üniteleri, yeme içme ve bekleme alanları oluşturuldu. Daha fazla biletleme gişesi ve lavaboya sahip. Seçilen yerin yasal statüsü de etrafında derme çatma yapıların inşa edilmesine izin vermiyor. Dolayısıyla geç kalınmadan alınan bir tedbir diye düşünebiliriz. Mevcut ziyaretçi merkezindeki yapılardan biri işlevini koruyacak, diğeri ise sergi ve eğitim alanı olarak yeniden işlevlendirilecek.
- Karşılama merkezi sizce gerekli mi?
Evet, özellikle yaz aylarında Şanlıurfa çok sıcak, insanlar başka ülke ya da uzak mesafelerden geliyor, dinlenmeleri, ihtiyaçlarını karşılamaları gerekiyor. Bütün bunların alanın uzağında karşılanması en ideali. Kazı alanına araçlarla yakınlaşılması birçok açıdan doğru değil. Erişimi mümkün kılmak ve bunu sağlıklı, alana zarar vermeyecek şekilde yapılması isteniyorsa karşılama merkezleri kabul gören bir çözüm. Açıkçası bizim önceliğimiz arkeolojik alan olmakla birlikte orayı görmeye gelen insanlar için de uygun koşulları sağlamanız gerekiyor. Arkeolojik alanın önüne geçmeyecek şekilde bu mekânları işlevlendirmek de mümkün ki ileriki yıllarda uygulanmak üzere Karahantepe için de bir proje üzerinde çalışıyoruz.
- Göbeklitepe’yi bir günde çok fazla kişi ziyaret ediyor. Ziyaretçi sayısının sınırlandırılması gerekmiyor mu?
Alana zarar verecek boyutlara geliyorsa tabii ki. Bunun farklı çözümleri var. Bu nedenle “Taş Tepeler” için bir rota hazırlıyoruz, bu sayede yükü yaymak mümkün olabilir. Aslında Şanlıurfa’daki neolitik dönemi farklı yönleriyle anlamaya çalışıyoruz ve üretilen bilgiyi bütüncül bir şekilde toplumla paylaşmanın yollarını da düşünüyoruz. Henüz ziyaretçi baskısı yaşamadan, ortak bir dili olan ama yere özgü projeler üzerinde duruyoruz. Bunun içerisinde koruma çatılarından, doğal çevreyi ya da geleneksel mimariyi koruyan, bütün değerleri projenin bir parçası olarak gören bir yaklaşımımız var. Bu konuda bakanlık ve Şanlıurfa Valiliği’nden önemli bir destek görüyoruz.
‘ZEYTİN AĞAÇLARI TAŞINACAK’
- Geçtiğimiz aylarda Göbeklitepe’deki zeytin ağaçlarının kazılar genişletilmesin diye bilinçli dikildiği haberleri oldu. Taşınacaklarını söylüyorsunuz.
Ağaçlar yıllar önce arazi sahipleri tarafından daha fazla kamulaştırma bedeli almak için dikilmiş. Araziler zeytinlik vasfında değil ve kamulaştırma bedeli ödenmiş yerler. Daha da önemlisi büyüdükçe alttaki arkeolojik dokuya zarar veriyorlar. Çoktan kaldırılmaları gerekiyordu ve bunun için koruma kurulunun da almış olduğu bir karar var. Ağaçların taşınması için doğru mevsim beklendi. Valiliğin koordinasyonuyla tarım il müdürlüğü, GAP Tarımsal Araştırma Enstitüsü ve ziraat odasından görüşler alındı. Göbeklitepe Danışma ve Eşgüdüm Komisyonu, mimarlar odası, muhtar gibi çeşitli bileşenleri olan bir kurul, onların da görüşü ağaçların taşınması yönünde. Şanlıurfa Orman Bölge Müdürlüğü ağaçların taşınacağı yeri hazırlıyor. Dolayısıyla ağaçlar taşınacak ve yaşamaya devam edecekler. Ayrıca UNESCO’nun da Dünya Miras Listesi’nde olan yerler için çok katı koruma kuralları var. Bu sadece alanın kendini değil çevresini, hatta bakı alanını da kapsayan bir koruma.
